راز بقای دولت رانتیه در تاریخ ایران معاصر (1384-1368

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

2 دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

چکیده

نوشتار حاضر در پی سنجش سهم و تأثیر منافع، ارزش­ها و رویه­های دولت رانتی و همچنین نیروهای اجتماعی پشتیبان آن به‌مثابه نیروی نهادیِن تاریخی، در تَعَیُن­بخشی به ساختار اقتصاد سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است. ازاین‌رو، پرسش اصلی پژوهش این است که چرا انقلاب اسلامی ایران که مدعی دراندازی طرحی نو در ساختار سیاسی- اجتماعی ایران به ویژه دگرگون ساختن عرصه اقتصاد بود؛ نتوانست تحولی ژرف در این عرصه پدید آورد و در نتیجه اقتصاد ایران همچنان بر مدار دولت رانتی می‌چرخد؟ به­عبارت روشن­تر کدام نیروها، منافع و انگیزه­هایی باعث تداوم حرکت دولت‌های پس از انقلاب، به ویژه دولت‌های سازندگی و اصلاحات (1368 تا 1384)، در مسیر دولت رانتیر شدند؟ یافته‌های ‌پژوهش که از منظر جامعه­شناسی تاریخی و اقتصاد سیاسی و با بهره‌گیری از منظومه نظری نهادگرایی تاریخی و دولت ‌رانتیر ضمن نگاهی به پیشینه دولت رانتی در ایران؛ عملکرد دولت‌های سازندگی و اصلاحات و نسبت­ میان چهار مفهوم یا متغیر اصلی- نفت، دولت، نهادها و توسعه- را مورد سنجش و بررسی قرار داده است؛ نشان می­دهد که تزریق پترودلار یا دلارهای نفتی در عصر پهلوی دوم به پیکر اقتصاد ایران، به پیدایش رویه‌های نهادیِ خاصِ نفتی(شامل نظام بودجه­ریزی، ارزآوری، ضعف بخش خصوصی و وابستگی طبقات اجتماعی...) در حوزه تصمیم‌گیری و شیوه حکمرانی، منتهی شد به گونه­ای که دولت­های پس از انقلاب نیز به به رغم دگرگونی­های شگرفی که انقلاب در بسیاری از ارزش­ها و ساختارهای پیشین بوجود آورد نتوانستند؛ از کمند نظم دیوانسالارانه و رویه­های نهادین نفتی و همچنین فرهنگ و علایق نیروها و کنش­گران اجتماعی پشتیبان چنین نظمی رهایی یابند و در عوض زمینه اتکاء بیش­از­پیشِ رژیم جدید به الگوی «وابستگی به مسیر طی شده» و بازتولید دولت رانتی در عرصه اقتصاد سیاسی فراهم گردید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Secret of The Survival of The Rentier Government in the History of Contemporary Iran (1989-2005)

نویسندگان [English]

  • sirus spahdarnya 1
  • AliReza samieiIsfahani 2
1 Ph.D. Student, Department of Political Science, Yasouj University
2 Associate Professor, Department of Political Science, Yasouj University
چکیده [English]

The present article seeks to assess the contribution and impact of the interests, values, and practices of the rentier government as well as its supporting social forces as a historical institutional force in determining the structure of Iran's political economy after the Islamic Revolution. Therefore, the main question of the research is why the Islamic Revolution of Iran, which claimed to have launched a new plan in the socio-political structure of Iran, especially to transform the field of economics; Could not bring about a profound change in this area, and as a result, Iran's economy continues to revolve around the rentier government? Which forces, interests, and motives caused the post-revolutionary governments, especially the construction and reform governments (1989 to 2005), to move on in the direction of the rentier government? Findings from the perspective of historical sociology and political economy and using the theoretical system of historical institutionalism and the rentier government while looking at the background of the rentier government in Iran; Examines the performance of construction and reform governments and the relationship between the four main concepts or variables - oil, government, institutions and development; Shows that the injection of petrodollars in the second Pahlavi era into the body of the Iranian economy, brought about the emergence of specific institutional oil procedures (including budgeting system, currency exchange, weak private sector and social class dependence ...) in the field of decision-making and Governance method in a way that post-revolutionary governments, despite the dramatic changes that the revolution brought about in many of the previous values and structures, failed to break the bureaucratic order and procedures of oil institutions, as well as the culture and interests of social forces who supported such order.

کلیدواژه‌ها [English]

  • rentier government of Iran
  • oil institutions
  • historical institutionalism
  • historical sociology
  • path dependence
-    احتشامی، انوشیروان (1378)، سیاست خارجی ایران در دوران سازندگی: اقتصاد، دفاع و امنیت، ترجمه ابراهیم متقی و زهره پوستین‌چی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-    احمدی امویی، بهمن (1382)، اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی ایران، خاطرات عزت‌الله سحابی، محسن نوربخش، حسین عادلی، مسعود روغنی زنجانی، مسعود نیلی، محمدعلی نجفی، تهران: گام نو.
-        ازغندی. علیرضا،(1385)، درآمدیبرجامعه‌شناسیسیاسیایران، تهران: قومس
-    اسکاچپول، تدا (1382)، «دولت رانتیر و اسلام شیعی در انقلاب ایران»، ترجمه محمدتقی دلفروز، مطالعات راهبردی، بهار 1382، صفحه 141-119، شماره 19.
-         بشیریه، حسین‌ (1381)، دیباچه‌ای‌ بر جامعه‌شناسی‌ سیاسی‌ ایران‌: دوره جمهوری‌ اسلامی‌ ایران، تهران: نگاه‌ معاصر.
-        حاجی یوسفی، امیرمحمد. (1387)دولت،نفت وتوسعهاقتصادیدرایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-        دلفروز، محمدتقی (1393)، دولت و توسعه اقتصادی (اقتصاد سیاسی توسعه در ایران و دولت‌های توسعه‌گرا)، تهران: انتشارات آگاه
-        سیف، احمد (2012)، اقتصاد سیاسی ایران معاصر دوران سازندگی و اصلاحات، تهران، نشر اچ اند اس (H&S)
-        سفیری، مسعود (1387)، حقیقت مصلحت ها ، گفتگو با هاشمی رفسنجانی ، تهران: نشر نی
-    سمیعی اصفهانی، علیرضا و عباسی، عالیه (1397)، «دولت رانتی و چالش‌های دولت سازی در عصر پهلوی دوم (1332-1357)»، فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، بهار 1397، دوره 9، شماره 3، صص114-149
-        طاهری، ابوالقاسم (1385)، «رانت جویی سیاسی و پیامدهای آن» فصلنامه مطالعات بین‌المللی، سال سوم، شماره 3، زمستان 85، صص 99-130
-        کاتوزیان، محمدعلی (1374)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز
-    کاظمی، حجت (1392)، «نهادگرایی به‌عنوان الگویی برای تحلیل سیاسی»، فصلنامه پژوهش سیاست نظری، شماره سیزدهم، بهار و تابستان 1392، صص 1- 27
-        کارشناس، مسعود (1382نفتدولتو صنعتیشدندرایران، ترجمه حاجی عبدالوهاب، یوسف؛ سعیدی، علی‌اصغر، تهران: گام نو.
-        کارل، تریلین (1388)،معمایفراوانی:رونقنفتیودولت‌هاینفتی،ترجمه جعفر خیرخواهان، تهران: نشر نی.
-        کدی، نیکی ار (1383)، نتایج انقلاب ایران، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: انتشارات ققنوس
-        کرد زاده کرمانی، محمد (1380)، اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر وزارت امور خارجه
-     منوچهری، عباس (1389)، جامعه‌شناسی تاریخی و دیالکتیک تجدد در ایران، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره 11، شماره 1، بهار 1389، صص 159 -178.
-        میرترابی، سید سعید (1396)، «دلایل استمرار ساخت رانتیری دولت در دوران پس از انقلاب (با تأکید بر سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب) »، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال دوازدهم، شماره اول، صص 205-236
-        نورث، داگلاس (1377)، نهادها،تغییراتنهادیوعملکرداقتصادی، تهران: سازمان برنامه‌وبودجه.
-    هابدن، استفن (1379)، روابط بین‌الملل و جامعه‌شناسی تاریخی (فروریزی مرزها ترجمه جمشید زنگنه، دفتر مطالعات سیاسی و روابط بین‌الملل، چاپ اول.
-        یارخی جوشقانی، حسینعلی (1395)، همراه سازی بخشی در جمهوری اسلامی ایران، رابطه دولت و طبقات اجتماعی در ایران پس از انقلاب، رساله دکتری دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی
-    قوانین بودجه سنواتی و قوانین برنامه‌های توسعه، قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1368- 83)، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبری رئیس‌جمهور.
-        Ashraf. A (1969), "Historical obstacles to the Development of a Bourgeoisie in Iran", Iranian studies, 2 no, 2-3, (Speing 1969), pp. 54-79.
-        Arjomand, Said Amir (2009), Afther Khomeini.:IRan Undder His Successors.Oxford Universi press.
-        Beblawi, H & Luciani, G (1987), The Rentier State, London: croom Helm.
-        Dodd, Lawrence C. & Calvin C. Jillson (1994), Dynamics of American Politics:Approaches and Interpretations, Westview Press.
-        Ehteshami Anoushirvan& Mahjoob Zweiri (2007), Iran and the Rise of its Neoconservatives The Politics of Tehran’s Silent Revolution I.B.TAURIS, Londan / New York.
-        Giacomo, Luciani (1987), Allocation V.S. Production States: A Theoretical Framework,in Beblawi and Luciani (Eds), The Rentier State, London:Croom Helm.
-        Holm, P (1995), “the dynamics of institutionalisation: transformation processes in Norwegian fisheries”, Administrative Science Quarterly, pp 398–422.
-        Jesi, T, and Wiliyamz, B.J (2005), elaborating the new institutionalism, Arena Working Paper, 11.
-        Karshenas, Massoud (1990), Oil, State and Industrialization in Iran,
-        Cambridge: Cambridge University Press, p. xvii.
-        Knight, jack (1992), Institutions and social conflict, Cambridge: Cambridge University perss.
-        Kathleen Thelen & Frank Longstreth (1992), Structuring Politics:Historical Institutionalism in Comparative Analysis, New York: Cambridge UniversityPress.
-        March, J. G, & Olsen, J. P (1989), Rediscovering Institutions: the Organizational Basis of Politics, New York: Free Press.
-        Mahdavy, Hosein (1970), the Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States: the Case of Iran, in Cook, M. A.
-        Najmabadi, Afsaneh. (1987). “Depolitisation of a Rentier State. TheCase of Pahlavi Iran”, in Beb‐lawi, Hazem / Luciani, Giacomo. (Eds.). TheRentier State, London: Croom Helm, pp 211‐227.
-        North, Douglass, C (1990), institution, institutional change and economic performance, Cambridge: Cambridge university press.
-        Steinmo, Sven (2008), “Historical institutionalism”, in: Donatella della Porta and Michael Keating Approaches and Methodologies in the Social Sciences: A Pluralist Perspective, Cambridge University Press.
-        Jeffrey D. Sachs & Andrew M. Warner, 1995. "Natural Resource Abundance and Economic Growth," NBER Working, Papers 5398, National Bureau of Economic Research, Inc
 
-    سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، نسبت تولید غیرقابل‌مبادله به قابل‌مبادله و نرخ رشد صادرات نفت و گاز و نرخ رشد سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و درآمدهای نفت در بودجه دولت طی برنامه اول و دوم و صادرات نفت و گاز از کل صادرات در برنامه اول و دوم و سوم و صادرات نفت و گاز در طی سال‌های 1356 تا 1383 قابل‌دسترس در www.cbi.ir.
-    سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، حساب‌های ملی ایران 1338-1391 برمبنای سال پایه 1383، (دی‌ماه 1393)، اداره حساب‌های اقتصادی، ص 222، جدول 57 و 58، قابل‌دسترس در https://www.cbi.ir/page/12716.aspx
-    سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی، صادرات نفت سال 1379 -1383، قابل‌دسترس در: https://www.cbi.ir/page/4275.aspx
سایت وزارت امور اقتصاد و دارایی، معاونت امور اقتصادی، دفتر تحقیقات و سیاست‌های پولی و بازرگانی، کارکرد حساب ذخیره ارزی تا انتهای برنامه سوم توسعه و سهم حساب ذخیره ارزی از درآمدهای نفتی به درصد سال 1379-1383، قابل‌دسترس در: