بررسی جامعه‌شناختی نقش دین در جنبش‌های انقلابی 2011 عربی (مطالعات موردی: مصر و لیبی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد جامعه شناسی انقلاب، پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی

2 دانشیار علوم سیاسی و مطالعات انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

چکیده

انقلاب‌ها در بسترهای متفاوت اجتماعی شکل‌می‌گیرند و عواملی متعدد در آن نقش‌دارند. عامل اجتماعی «دین» در وقوع انقلاب‌ها نقشی مهم ایفامی‌کند به‌گونه‌ای‌که ادبیات سیاسی مربوط به نظریه‌پردازی (تئوری‌پردازی) انقلاب‌ها را گسترش‌داده‌است. از نیمه دوم قرن بیستم تاکنون، جهان اسلام متشکل از کشورهای عربی، شاهد بروز جنبش‌ها اسلام‌گرایانه است که به‌صورت دومینویی، بیشتر کشورهای اسلامی را فراگرفته‌است. یکی از مسائل  چالشی مرتبط با جنبش‌های انقلابی جهان عرب که محققان به آن توجه‌داشته‌اند، نقش دین و جریان‌های دینی در این جنبش‌هاست؛ دراین‌باره، دو دیدگاه متفاوت با عناوین «بیداری اسلامی» با رویکرد دینی و «بهار عربی» با رویکرد غیردینی در باب تحول‌های مربوط به کشور‌های عربی، مطرح است.
پرسش اصلی تحقیق حاضر، این است که «نقش دین در روند شکل‌گیری جنبش‌های 2011 عربی چگونه بوده‌است؟ و در مقایسه با سایر جریان‌های غیر‌دینی در تحولات جهان عرب چه نقشی‌داشته‌است؟»؛ لذا برای بررسی نقش دین در جنبش‌های انقلابی عربی (مطالعه موردی: مصر و لیبی)، جایگاه آن در قالب یک دستگاه مفهومی متشکل از ایدئولوژی، رهبری و سازمان‌دهی را بررسی‌می‌کنیم؛ لذا این تحقیق با روش توصیفی- تطبیقی انجام‌گرفته‌است. براساس یافته‌های این پژوهش به‌نتیجه‌رسیدیم که به دلیل بستر خاص اجتماعی- فرهنگی جوامع عربی، حضور دین و اسلام‌گرایان با مشی دموکراتیک را نمی‌‌توان در وقوع جنبش‌های عربی انکار‌کرد و می‌توان به‌جرئت گفت که دین به‌عنوان یک عامل دست‌کم درجه دو(حداقل ثانوی) در کنار سایر جریان‌های غیردینی به‌طورمهم نقش‌داشته‌است؛ درواقع این نشانه‌ها سیاست «ما‌بعد اسلام‌گرایی» را در‌خود دارند. سیاستی که درپی تلفیق آزادی با مذهب است و می‌کوشد دولتی دموکراتیک را با جامعه‌ای مذهبی توأمان‌کند و زمینه‌های افراطی‌گرایی را ازمیان‌ببرد که این امر، در تحولات و صبغه دموکراسی‌خواهی و تغییرهای مدرن جوامع عربی ریشه‌دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sociological Study of the Role of Religion in the 2011 Arab Revolutionary Movements (Case Studies: Egypt and Libya)

نویسندگان [English]

  • S mohammadi 1
  • Ali Morshedizad 2
1 Master of Sociology of Revolution, Research Institute of Imam Khomeini and the Islamic Revolution
2 Associate Professor of Political Science and Islamic Revolution Studies, Shahed University.
چکیده [English]

Revolutions take form in different social contexts and multiple factors are involved in them. The social factor of "religion" plays an important role in the occurrence of revolutions in a  way that it has expanded the political literature related to theorization of revolutions. Since the second half of the twentieth century, the Islamic world comprising of the Arab countries has wittnessed the rise of Islamic movements that have dominated most of the Arab countries like dominoes.  One of the challenging issues related to the revolutionary movements of the Arab world that scholars have focused on is the role of religion and religious currents in these movements; in this respect, there are two different views on the subject: "Islamic awakening" with a religious approach and "Arab spring" with a non-religious approach to developments in Arab countries. The main question of the present study is, "What was the role of religion in the formation process of the 2011 Arab movements? And what role did it play in developments in the Arab world compared to other non-religious currents?" Therefore, to examine the role of religion in the Arab revolutionary movements (Case Study: Egypt and Libya), we examine its position within a conceptual system consisting of ideology, leadership and organization. Thus, this research is a descriptive-comparative study. Based on the findings of this study, we conclude that due to the specific socio-cultural context of Arab societies, the presence of religion and Islamists in a democratic manner cannot be denied in the Arab movements, and it can be argued that religion is at least a secondary (at least secondary) factor alongside other non-religious currents that has played a major role; in fact, these signs carry in themselves a "post-Islamist" policy, a policy that seeks to integrate freedom with religion and strives to combine a democratic state with a religious society and eliminate the extremist grounds. These efforts are rooted in developments concerning the desire for democratization and modernization of Arab societies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Revolutionary Movements
  • Religion
  • Sociology of Egypt
  • Sociology of Libya
-     اخوان مفرد، حمیدرضا (1381)؛ ایدئولوژی انقلاب ایران؛ چ1، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
-     اسپوزیتو، جان (1388)؛ انقلاب ایران و بازتاب جهانیان؛ ترجمه محسن میرشانه‌چی؛ تهران: انتشارات باز.
-     اسکات، جولی و آیرین هال ( 1382)؛ دین و جامعه‌شناسی؛ ترجمه افسانه نجاریان؛ چ 1، نشر رسش.
-     افتخاری، اصغر (1391)؛ بیداری اسلامی در نظر و عمل؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
-     الطویل، کمیل (1390)؛ القاعده و خواهرانش؛ ترجمه محمد علی‌ پوشی و محمدرضا بلوردی؛ تهران: اندیشه‌سازان نور.
-   الوانی، سید مهدی، غلامرضا معمارزاده و دیگران (1392)؛ «ارائه مدل رهبری معنوی در نظام اداری ایران»،  فصلنامه مدیریت دولتی؛ دوره 5، ش 13، ص 21 تا 40..
-     الیاده، میرچا (1374)؛ فرهنگ و دین؛ هیئت مترجمان زیر نظر بهاء‌الدین خرمشاهی؛ چ 1، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-   آرتز، پائول؛ پیتر ون دایک و دیگران (1393)؛ از انعطاف‌پذیری تا شورش (تلاش برای فهم پدیده انقلاب‌های عربی)؛ ترجمه:رضا التیامی و علیرضا سمیعی اصفهانی؛ چ 1، تهران: انتشارات تیسا.
-     باربیه، موریس (1384)؛ دین و سیاست در اندیشه مدرن؛ ترجمه احمد رضایی؛ تهران: انتشارات قصیده‌سرا.
-     بشیریه، حسین (1372)؛ انقلاب و بسیج سیاسی؛ چ 6، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   بصیری، محمدعلی (1391)؛ «بررسی تطبیقی گفتمان اسلامی در انقلاب ایران (1357) و مصر (2011)، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی؛ سال ششم، ش 20، ص 39 تا 60.
-     بیات، آصف (1379)؛ «مقایسه جنبش‌های اسلامی در مصر و ایران»، گفتگو؛ ش 29،75 تا 116.
-     پناهی، محمدحسین (1391)؛ نظریه‌های انقلاب؛ وقوع، فرایند و پیامدها؛ چ 2، انتشارات سمت.
-     پورسعید، فرزاد (1390)؛ «بررسی مقایسه‌ای انقلاب اسلامی ایران و انقلاب مصر»، فصلنامه مطالعات راهبردی؛ ش 52، ص 159 تا 198.
-     جلائی مقدم، مسعود (1379)؛ جامعه‌شناسی دین و آراء جامعه‌شناسان بزرگ درباره دین؛ چ 1، تهران: نشر مرکز.
-     جمالزاده، ناصر (1388)؛ «بررسی چند نظریه درزمینه مذهب و انقلاب در ایران»، فصلنامه رهیافت‌ انقلاب اسلامی؛ سال سوم، ش 8، ص 41 تا 60.
-   جهانگیر، کیامرث (1392)؛ «تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جنبش بیداری اسلامی شمال آفریقا (2010 تا 2012)؛ مطالعه موردی کشورهای تونس، مصر و لیبی»، فصلنامه سیاست (مجله دانشکده  حقوق و علوم سیاسی)؛ دوره 43، ش 1، ص 27 تا 52.
-   خرمشاد، محمدباقر (1391)؛ «بازتاب انقلاب اسلامی در نظریه‌های انقلاب؛ تولد و شکل‌گیری نسل چهارم تئوری‌های انقلاب‌ها»، مجله جامعه‌شناسی ایران؛ دوره 5، ش 3، ص 86 تا 123.
-   خرمشاد، محمدباقر و نیما کیانی (1391)؛ «تمدن اسلامی- ایرانی الهام‌بخش موج سوم بیداری»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی؛ سال نهم، ش 28 ، ص 28 تا 50.
-   دارا، جلیل (1392)؛ «نقش اخوان‌المسلمین در انقلاب 2011 مصر در پرتو رابطه ساختار- کارگزار»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام؛ سال سوم، ش3، ص 27 تا 54.
-     دان، جان. ام (1384)؛ عصر روشنگری؛ ترجمه مهدی حقیقت‌خواه؛ چ 3، تهران: نشر ققنوس.
-     دربیکی، بابک (1390)؛ «مشارکت رسانه‌های جدید در قلمرو سیاست»، نشریه علوم اجتماعی؛ ش 50، ص 145 تا 162.
-     دکمجیان، هرایر (1383)؛ جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب؛ چ 4، تهران: انتشارات کیهان.
-     دلاپورتا، دوناتلا و ماریو دیانی (1390)؛ مقدمه‌ای بر جنبش‌های اجتماعی؛ ترجمه محمدتقی دلفروز؛ تهران: انتشارات کویر.
-   دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1392)؛ «مقایسه تطبیقی رهبری در انقلاب اسلامی ایران و انقلاب مصر»، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی؛ سال هفتم، ش 24، ص 3 تا 22.
-     دیدار، پوریا (اردیبهشت 1390)؛ «اخوان‌المسلمین فعال‌تر خواهدشد»، مصاحبه با محمود واعظی، ماهنامه گزارش؛  ش 226.
-     ذوالفقاری، سید محمد (1389)؛ «جریان اخوان‌المسلمین در خاورمیانه»، فصلنامه پژوهش‌های منطقه‌ای؛ ش 3، ص 106 تا 129.
-     راش، مایکل (1390)؛ جامعه و سیاست؛ تهران: انتشارات سمت.
-     ساعی، علی (1390)؛ «منطق تحلیل تطبیقی تاریخی با رویکرد تحلیل بولی»، فصلنامه علوم اجتماعی؛ ش 54.
-     سردارنیا، خلیل‌اله (1391)؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی جدید؛ تهران: نشر میزان.
-     ذوالفقاری ، مهدی(1391) ؛ بیداری اسلامی: مبانی فلسفی و عمل‌گرایی اسلامی»؛ چ 1، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
-   شجاعی زند، علیرضا (1383)؛ «دین در وضعیت انقلابی ( بررسی تطبیقی انقلاب فرانسه و ایران)»، فصلنامه انجمن جامعه‌شناسی ایران؛ دوره پنجم، ش 3، ص 28  تا 66.
-     ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌_______ (1394)؛ دین در زمینه و زمانه مدرن؛ چ 1، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-   شفقی عامری، ناصر (1389)؛ «جایگاه ارتش در مصر جدید»، رویکردها و تحلیل‌های گزارش راهبردی معاونت سیاست خارجی مرکز تحقیقات استراتژیک؛ ش 349.
-     شیرودی، مرتضی (1388)؛ «انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی؛ سال پنجم، ش 16، ص 11 تا 42.
-   صادقی اول، هادی (1392)؛ «رویکرد اخوان‌المسلمین در قبال فرایند دموکراسی در مصر»، فصلنامه پژوهش‌نامه ایران سیاست بین‌الملل؛ سال اول، ش2، ص 47 تا 69.
-   طالبان، محمدرضا (1385)؛ تحلیل جامعه‌شناختی بی‌ثبات سیاسی (رساله دوره دکتری  جامعه‌شناسی)؛ دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی
-   عبدالصمد محمودی (1390)؛ «تأثیر اندیشه‌های هابز بر سیاست‌ورزی فرمانروایان عرب و نمود آن در کشورهای عربی»، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی؛ ش 284.
-     عظیمی، امیر (1396)؛ انقلاب در کشورهای عربی؛ تهران: چ 1، انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
-   _________ (تابستان 1394)؛ «دلالت‌های نظری وقایع انقلابی در کشورهای عربی برای تئوری‌پردازی انقلاب‌ها (با تأکید بر تئوری‌های نسل چهارم و انقلاب اسلامی ایران)، فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی؛ سال چهارم، ش 13، ص 189 تا 218.
-   فورشت، اینگر و پل رپستاد (1394)؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی دین؛ چشم اندازهای کلاسیک و معاصر)؛ مترجم مجید جعفریان؛ چ 1، انتشارات داشگاه ادیان و مذاهب.
-     فوزی، یحیی (1394)؛ جنبش‌های اسلام‌گرای معاصر؛ بررسی منطقه‌ای؛ چ 2، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
-     قادری، حاتم (1378)؛ اندیشه سیاسی در اسلام و ایران؛ تهران: انتشارات سمت.
-   قربانی شیخ‌نشین، ارسلان (1393)؛ «دین و تحول دموکراتیک در مصر پساانقلابی»، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام؛ سال سوم، ش 11، ص113 تا 135.
-     قزوینی حائری، یاسر (1390)؛ سونامی در جهان عرب؛ انتشارات امیرکبیر.
-     کتاب‌های بیداری اسلامی 1و 2 (1391)؛ تهران: انتشارات ابرار معاصر.
-     کوهکن، علیرضا (1391)؛ بیداری اسلامی در لیبی: روندها و پیامدها، در بیداری اسلامی و تحولات منطقه‌ای؛ تهران: انتشارات امام صادق (ع).
-     کینگ، مری، مهاتا گاندی و مارتین لوتر کینگ (1385)؛ قدرت مبارزه عاری از خشونت؛ ترجمه شهرام نقش تبریزی؛ تهران: نشر نی
-     گلدستون، جک (1387)؛ مطالعات نظری، تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب‌ها؛ ترجمه محمدتقی دلفروز؛ تهران: کویر.
-     لیلی، عشقی (1378)؛ «زمانی مابین زمان‌ها»، پژوهش‌نامه متین؛ سال اول، ش 2، ص173 تا 203.
-     محمودیان، محمد (1390)؛ «جنبش اخوان‌المسلمین و آینده سیاست خارجی»، فصلنامه مطالعات راهبردی؛ سال پانزدهم، ش 1، ص 104 تا 125.
-   مرادی، حجت‌اله و مهدی بیات (1391)؛ «نقش رسانه‌های نوین در روند انقلاب‌ها، مطالعه موردی موج بیداری اسلامی در کشورهای عربی»، فصلنامه مطالعات روانی عملیاتی؛ ش 33، ص 112 تا 133.
-   معدل، منصور (1382)؛ طبقه، سیاست و ایدئولوژی در ایدئولوژی انقلاب اسلامی؛ ترجمه محمدسالار کسرایی؛ مرکز بازشناسی ایران و اسلام (باز) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد 1/15135).
-   موسوی، سید فضل‌الله و سید معصومه میرمحمدی (1390)؛ «بررسی جنایت تعقیب و آزار در پرتو وقایع اخیر بحرین»، مجله حقوقی بین‌الملل؛ چ 27، ش 43.
-   نبوی، عبدالامیر و محمد فاتحی (1392)؛ «سلفی‌های لیبی و انقلاب 17 فوریه»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام؛ سال سوم، ش 3، ص 151 تا 175.
-     نورانی، امیر (1391)؛ «مصر؛ بیداری اسلامی و الگوی ایران»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی؛ سال نهم، ش: 28، ص 191 تا 214.
-     نیک‌فر، جاسب (1391)؛ «دین و انقلاب‌های عربی؛ مطالعه موردی انقلاب مصر»، فصلنامه دانش سیاسی و بین‌الملل؛ سال اول، ش 4، ص 83 تا 106.
-     واخ، یواخیم (1380)؛ جامعه‌شناسی دین؛ ترجمه جمشید آزادگان؛ چ 1، تهران: انتشارات سمت.
-   واعظی، محمود (1392)؛ انقلاب و تحول در خاورمیانه؛ برای مرکز آموزش‌وپرورش‌های بین‌المللی (وزارت امور خارجه؛ تهران: نشر وزارت امور خارجه، اداره، نشرها.
-     وبر، ماکس (1387)؛ دین، قدرت، جامعه؛ ترجمه احمد تدین؛ چ 3، تهران: انتشارات هرمس.
-     همیلتون، ملکلم (1377)؛ جامعه‌شناسی دین؛ ترجمه محسن ثلاثی؛ چ 1، تهران: نشر ثالث.
-   یزدانی، عنایت‌اله و مصطفی قاسمی (1395)؛ «تحلیلی بر دولت ورشکسته در لیبی»، فصلنامه دولت‌پژوهی (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)؛ سال دوم، ش 6، ص 61 تا 97.
 
-      احمد، رجب، ایمان (2010)؛  الاحتجاجات الاجتماعیه الجدیده فی مصر.. محاوله للفهم؛ احوال مصریه؛ العدد 29.
-      انور الجندی، احمد (1365)؛ قاعده الدعوه (حیات رجل و تاریخ مدرسه)؛ قاهره.
-      عبدالحی، احمد تمامی (2011)؛ شباب الاحتاج غیر الحزب، غیاب الاید و لوجیه و التیاده، دوحه و للدراسات الجزیره.
 
-      Ashour, Omar (2012): “Liban Islamists Unpacked: Rise, Transformation, and Futur, Policy Briefings, Brookings Doha Center Publications.
-      Husken, Thomas (2012): “Tribal Political Culture and The Revolation In The Cyrenacica Of Libya”, University Of Bayreuth Germany, Paper Presented At:"Libya From Revolation to a State Building: Challnges Of The Transitional Prriod", Conference.
-      Mikail, Barah (2012): “Religion and Politics in Arab Transitions”, Policy Brief, No: 116.
-      Mneina, Ayat (2012):  “A Liberated Libya Exclusive: Interview with co-founder of the Libyan Youth Movement”, Priankamogul, Feb 21/2012.
-      Moaddel, Mansoor (2012): "The Arab Spring and Egypt Revolation Makers: Predictors of Participation", Poplation Studies Centr Research Report , Eastern Michigan University, p.p: 12-775.
-      Paolleti, Emanuele (2011): “Gaddafi regime in relation to the Libyan tribes, Al Jazeera Center for studies.
-      James Mahoney and Dietrich Rueschemeyer,(2003)” Comparative- Historical Analysis: achivements and agendas,” in James Mahoney and Dietrich Rueschemeyer (eds),Comparative Historical Analysis in Social sciences(Cambridge: Cambridge university press
-      Tempelhof, Susanne T& M.Omar. (2012). Stakeholders of Libya February 17 Revolution: Special Report, Washington Dc, United States Institute  of Peace.
 
-      Wehrey, Frederic (2012): “The Struggle for Security in Eastern Libya”, Carnegie,  September 19, available: http:// carnegieendowment. Org/ 2012/09/19/ struggle-for-security in Eastern Libya/ dvct.
-      Afary, janet and Anderson, Kevin. B (2005); "Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism.
-      Anderson X isa (may june 2011). Demysti fying the arab spring feteriyh affairs0
-      Ayhan,Veysel (2011): “Libyan Uprising And International Intervention: Nato Mission And Libya Gridlock, Alternative Politics, Vol.3, No.3,pp: 490-508.
-      EIBendary,Mohamed, (2010),the Egyptian press and Coverage Of local and Internainal Events. Lanham, The United states: Lexin gton Books.
-      Frerry,De,Kerck hove (2012), "Egypte Muslim Brother hood and the Arab spring", Preparead for the Canadian & Foreign Affairs Institute, May.
-      Gertler, Jeremiah (2011): “Operation Odyssey Dawn  (Libya): Background and Issues for Congressional Research Service, R41725, March 30/ 2011.
-      Lacher, Wolfram (2011): “Families , Tribes And Cities In the Libyan Revolution”, Journal Of  Middel East Policy, Vol. xviii, No. 4, pp: 140-154.
-      Rozsa, Erzsebet N.& Tuske, Laszszlo (2011): “Libya : the other Way or Are Really the Tribes Ruling Agenda?” Series of the Hungarian Institute of International Affairs , Hungarian Instite of International Affairs Press.
-      Vidino,Lorenzo (2011), "Lessons Learnt;post- Mobarak Devolopments withen the Egyption Moslim Brotherhood", Arts and Hamanities Research Council.
-      Zelin, Aaron Y. (2012), “ jihadism Foothold in Libya,” The Washington Institute for Near Policy, Policy Watch # 1980, September 12.
 
 
-روزنامه ایران (20/2/1396)؛ «آموزش مهدویت و جنبش‌های هزاره‌گرا/ دکتر همایون همتی»:http: www.cgie.org.ir
- «حضور مردم در بیداری اسلامی»؛ قابل‌‌دسترسی در:http://www.aban.ir
- المهیر، خالد (2011)؛ «حزب سیاسی و مراقب عام لاخوان لیبیا»؛ المناره للاعلام، 21 نوامبر، قابل‌‌دسترسی در:
www.almanaralalink.com/press/.
- الرقیعی، صادق (2012)؛ «السلامیون فی لیبیا...تاریخ و جهاد (3): المجموعات     السلفیه»، المناره للاعلام، 14/1، قابل‌ بازیابی در: http://www.alwant-libya.com/more-27492-23.
- بسیکری، النسوسی (2012)؛ «تحدیات الحکومه فی مواجهه الجماعات المتشهدده»، مرکز الجزیره للدرسات، 18/ 10؛ قابل‌‌بازیابی در:  net/ reports..www.studies.aljazeera