روندهای کلان منطقه‌ای و چشم‌انداز توسعه در خاورمیانه

کاظمی, حجت; نظامی, مریم

doi:10.22070/iws.2020.4019.1718

روندهای کلان منطقه‌ای و چشم‌انداز توسعه در خاورمیانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران

² دکتری مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

10.22070/iws.2020.4019.1718

چکیده

هدف این مقاله ترسیم چشم‌انداز آتیِ توسعه در منطقه خاورمیانه، بر اساس شناسایی روندهای جاری در منطقه است. بر اساس الگوی تحلیلِ روند در مطالعات آینده‌پژوهی، ترسیم چشم‌اندازی عالمانه دربارۀ آیندۀ یک کشور یا منطقه یا جهان، منوط به شناسایی و تحلیل کلان‌روندهای جاری در هریک از این سطوح است. کلان‌روندها آن دسته از تحولات بنیادین را شامل می‌شوند که دامنه و گسترۀ تأثیر بالایی دارند و آینده در پرتو آن‌ها ساخته می‌شود. مطابق رویکرد فوق، مقاله با تمرکز بر مقطع زمانیِ پس از سال 2003، پنج کلان‌روند را در سطح منطقۀ خاورمیانه شناسایی کرده است: ۱. تشدید آشوب منطقه‌ای؛ ۲. بحران ساختار دولت- ملت و شکل‌گیری دولت‌های شکننده و شکست‌خورده؛ ۳. بحران‌های زیست‌محیطیِ تشدید شونده؛ ۴. تحول در الگوی تولید و مصرف انرژی و افول موقعیت خاورمیانه در تأمین انرژی جهانی؛ ۵. خروج سرمایه‌های انسانی و مادی و بحران انباشت. مقاله ضمن تشریح هرکدام از این ‌روندها، در پی نشان دادن آن است که این روندهای بحرانی خصلتی درهم‌تنیده داشته و یکدیگر را تشدید می‌کنند و به ‌احتمال زیاد در سال‌های آینده بر ابعاد آن‌ها افزوده خواهد شد. نتیجه‌گیری مقاله آن است که بر بستر چنین کلان‌روندهایی می‌توان انتظار داشت که چشم‌انداز توسعه برای بخش عمده‌ای از کشورهای منطقه در سال‌های آتی تیره‌وتار خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.22520732.1399.8.16.5.0

عنوان مقاله [English]

Regional Megatrends and the prospect of development in the Middle East

نویسندگان [English]

hojjat kazemi ¹
Maryam Nezami ²

¹ Department of political science, Faculty of law and political science, University of Tehran, Tehran, Iran

² Department of Regional Studies, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Tehran

چکیده [English]

The present article aims to provide a perspective of future development in the Middle East based on current trends in the region. According to Trend Analysis Method in future studies, providing a prospect for a country, a region or the whole world depends on Identification and analysis of the megatrends at every level. The megatrends consist of structural transformations that have huge consequences. Based on this approach, the this paper identifies five megatrends in the Middle East since 2003: 1. Intensification of regional conflicts, 2. The Crises of nation-state structure and the formation of fragile States and failed states, 3. Exacerbation of environmental crises, 4. The decline of the Middle East’s position in terms of global energy demand, 5. Drainage of human and material capital and the crisis of accumulation. The present paper is not only going to describe each trend, but it will also demonstrate that these critical trends are intertwined and mutually intensify each other. Consequently, they will be worsened in the upcoming years. The paper concludes that according to these megatrends, it is expected that the development prospect for most countries of the region will be dark.

کلیدواژه‌ها [English]

Futur Studies
Middle East
megatrend
development
crisis

مراجع

- احمدی، حمید (1385)، دموکراسی انجمنی و ثبات سیاسی در جوامع ناهمگون. تهران: مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه.

- انتصار، نادر (1390)، سیاست کردها در خاورمیانه. ترجمه عرفان قانعی قرد، تهران: انتشارات علم.

- بوزان، باری، ویور، الی، دو ویلد، پاپ، (1386)، چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت، ترجمه علیرضا طیب، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی

- روبروسون، بی‌ای (1390)، تأثیر نظام بین‌الملل بر خاورمیانه، در: ریموند هینبوش و انوشیروان احتشامی. سیاست خارجی کشورهای خاورمیانه. ترجمه رحمن قهرمانپور و مرتضی مساح. تهران. انتشارات دانشگاه امام صادق.

- سن، آمارتیا (1388)، هویت وخشونت. ترجمه فریدون مجلسی، تهران: انتشارات فرهنگ جاوید.

- شاپوری، مهدی (1396)، «هزینه‌های اقتصادی تروریسم در غرب آسیا»، فصلنامه مطالعات راهبردی. سال بیستم، شماره سوم، صص 111-142.

- عجم اوغلو، دارون (1394)، مقدمه‌ای بر رشد اقتصادی مدرن، ترجمه عبدالحمید جلالی اسفندآبادی و ملیحه واعظی‌زاده، تهران: نور علم.

- فوکویاما، فرانسیس (1396)، نظم و زوال سیاسی. ترجمه رحمان قهرمان پور، تهران: روزنه.

- قاسمیان، سلیمان و ایرج شاهین (1392) انقلاب منابع نفتی نامتعارف و تغییر الگوی ژئوپلیتیک نفت. ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز. شماره 103 مرداد. صص 15-21

- کاستلز، مانوئل (1385)، عصر اطلاعات (قدرت هویت). ترجمه حسن چاووشیان. تهران. طرح نو.

- کاظمی، حجت (1395)، سیاست دیجیتال و تباهی سیاسی در دولت‌های ضعیف: تجربه انقلاب‌های عربی. فصلنامه سیاست. دوره 46، شماره 3، پاییز. صص 709-726

- کامروا، مهران (1388)، خاورمیانه معاصر. ترجمه محمدباقر قالیباف و سید موسی پور موسوی. تهران: قومس.

- کرمی، ناصر (1395)، «سرشت ناگزیر: ریشه‌های اقلیمی صلح گریزی در خاورمیانه». مجله اینترنتی قلمرو. اسفند. صص60-70

- کورنیش، ادوارد (1394)، آینده‌پژوهی پیشرفته: نگاهی ژرف‌تر به اصول، مبانی و روش‌های آینده‌پژوهی، ترجمه سیاوش ملکی فر، نشر آینده‌پژوه.

- کولی، جان (1387)، سیا و جهاد: جنگ‌های نامقدس، ترجمه مجتبی نجفی و مهرگان نظامی زاده. تهران: انتشارت صمدیه.

- لوئیس، برنارد (1391)، خاورمیانه دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز. ترجمه حسن کامشاد، تهران: نشر نی.

- معلوف، امین (1389)، هویت‌های مرگبار، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: نشر نی.

- مرشایمر، جان (1395)، تراژدی سیاست قدرت‌های بزرگ، ترجمه غلامعلی چگنی زاده، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.

- نادعلی، محمد و سمیرا نصیری (1394)، صنعت نفت و گازشیل: فرصت یا تهدید. فصلنامه روند، سال بیست‌ودوم. شماره 72، صص 129-142.

- نیزبیت، جان (1385)، آسیا به کجا می‌رود: روندهای کلان در آسیا. ترجمه ناصر موفقیان، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

- نیزبیت جان و پاتریشیا آبردین (1378)، دنیای 2000: سیاست، اقتصاد و فرهنگ در قرن بیست‌ویکم، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نشر نی.

- هانتیگتون، ساموئل (1378)، برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ترجمه محمدعلی حمید رفیعی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

- یاووز، هاکان (1395)، سکولاریسم و دموکراسی اسلامی در ترکیه. ترجمه احمد عزیزی، تهران، نشر نی

- Barnetta,Jon and Neil Adger (2007) Climate change, human security and violent conflict. Political Geography,Volume 26, Issue 6, August. pp 639-655.

- Bell,Wendell (2004) Foundations of Futures Studies: History, purposes, and knowledge. Volume 1: Human Science for a New Era. Transaction Publishers, 2004.

- Cherstich,Igor (2014) When Tribesmen do not act Tribal: Libyan Tribalism as Ideology (not as Schizophrenia)، Middle East Critique. Volume 23, Issue 4, 2014,pp 405-421.

- Evans,Jason (2009) 21st century climate change in the Middle East. Climatic Change,February, Volume 92, Issue 3–4, pp 417–432.

- Fargues,Philippe and Alessandra Venturini (Eds) (2015) Migration from North Africa and the Middle East: Skilled Migrants, Development and Globalisation. I. B. Tauris.

- Gerges, Fawaz. A (2013) “The Obama approach to the Middle East: the end of America’s moment”, International Affairs, Volume 89, Issue 2, 1 March,pp 299-323.

- Lewis ,Bernard (1999) The Multiple Identities of the Middle East. Schocken,

- Murinson ,Alexander (2006) The strategic depth doctrine of Turkish foreign policy. Middle Eastern Studies, Volume 42, 2006 - Issue 6,pp 945-964

- Naisbitt ,John (1982) Megatrends: Ten New Directions Transforming Our Lives. Warner Books،

- Naisbitt, John and DorisNaisbitt (2010) China's Megatrends: The 8 Pillars of a New Society. HarperCollins

- Nasr ,Vali (2007) The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future. W. W. Norton

- Nasr,Vali (2010) The Rise of Islamic Capitalism: Why the New Muslim Middle Class Is the Key to Defeating Extremism. Free Press

- Pal , Jeremy S. and Elfatih A. B. Eltahir (2016) Future temperature in southwest Asia projected to exceed a threshold for human adaptability. Nature Climate Change, volume 6,pp197–200

- Parenti ,Christian (2012) Tropic of Chaos: Climate Change and the New Geography of Violence. Nation Books

- Pressman,Jeremy (2009) Power without Influence: The Bush Administration's Foreign Policy Failure in the Middle East. nternationalSecurity. Vol. 33, No. 4 ,Spring, pp. 149-179

- Shermon ,Dale (2011) Historical Trend Analysis Analysed. Journal of Cost Analysis and Parametrics. Volume 4, Issue 1,pp 52-62

- Verner,Dorte and Jesse Biroscak (2010) Climate Change and the Middle East. Development Horizons. Quarterly Publication - The World Bank Middle East Department. Volume 42, 2006 - Issue 6,pp4-9

- Weir ,Shelagh (2007) A Tribal Order: Politics and Law in the Mountains of Yemen.University of Texas Press

- Zhang, Xuebin and et al (2005) Trends in Middle East climate extreme indices from 1950 to 2003. Journal of Geophysical Research,Vol. 110, IssueD22, 27 November, 1-12.

- Borger,Julian (2007) Darfur conflict heralds era of wars triggered by climate change, UN report warns. theguardia. 23 Jun. https: //www. theguardian. com/environment/2007/jun/23/sudan. climatechange.

- Brew,Gregory (2017) Falling Costs Push Renewable Investment Ahead Of Fossil Fuels. Oilprice. Jul 13. https: //oilprice. com/Alternative-Energy/Renewable-Energy/Falling-Costs-Push-Renewable-Investment-Ahead-Of-Fossil-Fuels. html.

- Broninig,Michel (2008) The Myth of the Shia Crescent. Project syndicate. May 20,https: //www. project-syndicate. org/commentary/the-myth-of-the-shia-crescent?barrier=accessreg.

- Dang,Hai-Anh and Elena Ianchovichina (2016) Middle-class dynamics and the Arab Spring. in: https: //www. brookings. edu/blog/future-development/2016/ 03/18/middle-class-dynamics-and-the-arab-spring/.

- DiChristopher,Tom (2018) US shale oil output is surging. Here's what will keep the boom going. Cnbc. 6 March 2018https: //www. cnbc. com/2018/03/06/us-shale-oil-output-surge-depends-on-cash-logistics-and-tech. html.

- ESCWA(2014) Arab Middle Class: Measurement and role in driving change. in: https: //www. unescwa. org/sites/www. unescwa. org/files/publications/files/e_ escwa_edgd_14_2_e. pdf.

- Eddy,James at el 2018) Five key questions clients ask about our energy demand outlook to 2050. https: //www.mckinsey.com/industries/oil-and-gas/our-insights/five-key-questions-clients-ask-about-our-energy-demand-outlook-to-2050.

- Frost &Sullivan (2010) World’s Top Global Mega Trends To 2020 and Implications to Business, Society and nd Cultures. http: //www. frost. com/sublib/display-report. do?id=M65B-01-00-00-00.

- Hamid,Shadi (2015) Islamism, the Arab Spring, and the Failure of America’s Do-Nothing Policy in the Middle East. Theatlantic. OCT 9. https: //www. theatlantic. com/international/archive/2015/10/middle-east-egypt-us-policy/409537/.

- Hersh,Seymour (2007) The Redirection. The New Yorker. March 5, https: //www. newyorker. com/magazine/2007/03/05/the-redirection.

- Holthaus,Eric (2015) New Study Says Climate Change Helped Spark Syrian Civil War. Slate. MARCH 2 http://www.slate.com/blogs/future_tense/2015/03/02/ study_climate_change_helped_spark_syrian_civil_war. html.

- Hussein,Doaa (2016) Migration of young Arab brains. The Middle East Observer. 20th January، http: //www. meobserver. org/?p=3690.

- International Energy Agency (IEA) (2018) Market Series Report: Oil. https: //www. iea. org/bookshop/768-Market_Series_Report: _Oil_2018.

- Max Planck Institute (2016) Climate-exodus expected in the Middle East and North Africa. MAY 02,https: //www. mpg. de/10481936/climate-change-middle-east-north-africa.

- McNally,Robert (2018) Shale oil will contribute to future crude price instability. Financial Times. FEBRUARY 20, 2018. https: //www. ft. com/content/1b911cc8-1583-11e8-9e9c-25c814761640.

- Otterman,Sharon (2003) IRAQ: The Role of Tribes. Council on Foreign Relations. November 14, 2003http: //www. cfr. org/iraq/iraq-role-tribes/p7681.

- PricewaterhouseCoopers (PwC) (2016), Middle East Megatrends Transforming our region. in available: https: //www. pwc. com/m1/en/publications/megatrends/ pdf/megatrends-in-me-transforming-our-region. Pdf.

- Roland Berger Strategy Consultant (2012) Trend Compenium 2030. https: //www. rolandberger. com/gallery/trendcompendium/tc2030/content/assets/trendcompendium2030. pdf

- Rother,Björn and Et al(2016) The Economic Impact of Conflicts and the Refugee Crisis in the Middle East and North Africa. https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2016/sdn1608.pdf.

- Rothkopf ,David (2014) A Time of Unprecedented Instability?. A interview with Zbigniew Brzezinski. Foreignpolicy July 21,http: //foreignpolicy. com/2014/07/21/a-time-of-unprecedented-instability/.

- Sengupta,Somini (2018) Warming, Water Crisis, Then Unrest: How Iran Fits an Alarming Pattern. new York times. JAN. 18, 2018. https: //www. nytimes. com/2018/01/18/climate/water-iran. Html.

- Silatech and Gallup (2010) Silatech Index: Voices of Young Arabs. January. http: //www. silatech. org/docs/default-source/publications-documents/the-silatech-index-voices-of-young arabs91f755ea1cec6cff92deff0000037dc4. pdf?sfvrsn=6

- Sputniknews (2017) Here Comes the Sun: Speedy Growth of Solar Power Signals Global Economic Shift. 17. 09. https: //sputniknews. com/business/201709171057470386-solar-power-rise-affecting-economies/.

- The Fund for Peace (2017) Fragile States Index. 2017. http: //fundforpeace. org/fsi/excel/.

- The International Energy Agency (IEA) (2017) World Energy Investment: 2017. https: //www. iea. org/Textbase/npsum/WEI2017SUM. pdf.

- Tobben,Sheela (2018) Asia Is America’s Biggest Crude Buyer. bloomberg. February 9. https: //www. bloomberg. com/news/articles/2018-02-09/asia-catapults-to-top-spot-as-america-s-biggest-crude-buyer.

- Tolba ,Mostafa K. and Najib W. Saab (eds) (2009) Arab Environment: Climate Change. Impact of Climate Change on Arab Countries Arab Forum for Environment and Development (AFED), pVIIhttp: //www. afedonline. org/afedreport09/Full%20English%20Report. pdf.

- UNCTAD (2018) World Investment Report: FDI inflows, by region and economy, 1990–2017. http: //unctad. org/en/Pages/DIAE/World%20Investment%20 Report/Annex-Tables. Aspx.

- Vali Nasr (2010) The Rise of Islamic Capitalism: Why the New Muslim Middle Class Is the Key to Defeating Extremism. Free Press.

- Walt,Stephen (2017) Making the Middle East Worse, Trump-Style. Foreignpolicy. June 9. http: //foreignpolicy. com/2017/06/09/making-the-middle-east-worse-trump-style-saudi-arabia-qatar-iran-israel/.

- Walt,Stephen (2018) Trump’s Sound and Fury Has Signified Nothing. Foreign policy. January 30,. http: //foreignpolicy. com/2018/01/30/trumps-sound-and-fury-has-signified-nothing/.