اسلام‌گرایان به‌مثابه فرصت یا تهدید برای کنشگران انقلابی (مطالعۀ تطبیقی انقلاب اسلامی ایران و انقلاب 2011 مصر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

تحقیق حاضر می‌کوشد با به‌کارگیری مفاهیم «نسبت‌دهی فرصت/تهدید» و «ساختار فرصت گفتمانی» در نظریه‌های جنبش اجتماعی و استراتژی روشی مقایسه تفریدی به این پرسش پاسخ دهد که چرا درحالی‌که گروه‌های سیاسی غیراسلام‌گرا و در سطحی وسیع‌تر عموم مردم در ایران، مشتاقانه به استقبال اعتراضات روحانیون اسلام‌گرا در د‌‌ی‌1356 رفتند، بسیاری در مصر، از همان ماه‌های نخستین، با احتیاط و حتی نگرانی نظاره‌گر حضور سازمان اسلام‌گرای اخوان‌المسلمین در صحنۀ انقلاب 2011 بوده‌اند؟ مطابق نتایج این تحقیق، در ایرانِ دهۀ 1350، اهمیت یافتن مبارزه با «استعمار فرهنگی» در چهارچوب گفتمان‌های «غرب‌زدگی» و «بازگشت به خویشتن»، زمینۀ فکری اتحاد میان روحانیون مبارز و شمار قابل‌توجهی از روشنفکران و گروه‌های سیاسی را فراهم کرده بود و علاوه بر این، ازآنجاکه رسیدن روحانیون به قدرت دولتی در تاریخ معاصر ایران مسبوق به هیچ سابقه‌ای نبوده و امری دور از ذهن بود، سایر گروه‌های سیاسی مخالف، حضور روحانیون مبارز را در سیاست همچون فرصتی سیاسی برای خود در نظر می‌گرفتند.
با گذر از ایرانِ 1356 به مصرِ 2011 و به دنبال پایان یافتن جنگ سرد و تأثیرات «موج سوم گذار به دمکراسی»، ایدئولوژی لیبرالیسم در سطح جهانی هژمونیک شده و زمینه‌ساز تنش‌های فکری و ارزشیِ متعددی بین اسلام‌گرایان و شماری از گروه‌های سیاسی شده بود. افزون بر این تغییر گفتمانی، آمیزه‌ای از دلایل گوناگون باعث شد تا سایر گروه‌های سیاسی به حضور اسلام‌گرایان اخوانی در بحران انقلابی اگرنه همچون تهدیدی سیاسی، دست‌کم با احتیاط بسیار بنگرند، از جمله: الف- بروز اسلام‌گرایی تروریستی در مصر و خاورمیانه؛ ب- تصویر منفی رسانه‌های غربی و عربی از نتایج انقلاب اسلامی در ایران؛ پ- عقب‌نشینی دولت مبارک از برخی سیاست‌های سکولار خود و در نتیجه تقویت اسلام محافظه‌کار؛ ت- ظهور و محبوبیت «واعظان نو» که مبلغ اسلامی شخصی و «غیرسیاسی» بودند؛ و ث- سابقه حضور بلند‌مدت اخوان‌المسلمین در سیاست رسمی مصر و توان سازمانی بسیار بالای آن‌ها.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Islamists: Opportunity or Threat for Revolutionaries? A Comparative Analysis of the Iranian Islamic Revolution and the Egyptian Revolution of 2011

نویسندگان [English]

  • Ali Mohammad Hazeri 1
  • Kamran Geshnizjani 2
1 Sociology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University
2 Sociology, Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran. Iran
چکیده [English]

Why did the non-Islamist political groups, and the Iranian people in general, enthusiastically welcome the protests of the Islamist clergy in January 1978, while many Egyptians regarded the presence of the Muslim Brotherhood in the revolutionary scene of 2011 with a considerable caution? This paper seeks to answer this question by using the concepts of ‘attribution of opportunity/threat’ and ‘discursive opportunity structure’ and the methodological strategy of ‘individualizing comparison’. According to the results, the importance of fighting against ‘cultural colonialism’ set the intellectual ground for the alliance of non-Islamists with the oppositionist clergy in the 1970s. Moreover, since there was no record in the contemporary history of Iran for the clergy to hold state power, the oppositionist activities of the clergy was attributed as a political opportunity by other oppositionist groups.
With the transition from the Iran of 1978 to the Egypt of 2011, the ideology of liberalism became globally hegemonic and set the stage for value-based tensions between the Islamists and non-Islamists. Furthermore, because of a) the emergence of terrorist Islamist groups in Egypt and abroad; b) the retreat of the Mubarak regime from some of its secular policies and, consequently, the reinforcement of the conservative Islam; c) the emergence of ‘new preachers’ broadcasting an ‘apolitical’ version of Islam; and d) the long history of Muslim Brotherhood of being in formal politics and their high organizational resources; the revolutionaries regarded the presence of the Muslim Brotherhood in the revolution with a great caution, if not as a threat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamism
  • attribution of opportunity/threat
  • discursive opportunity structure
  • revolution

مراجع

- آبراهامیان، یرواند (1386)، اسلام رادیکال-مجاهدین ایرانی، ترجمه­ فرهاد مهدوی، آلمان: نشر نیما.
- آل احمد، جلال (1357)، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، جلد .2
- ابراهیمی کیاپی، هادی (1393)، نسبت انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی (تونس و مصر)، رساله دکتری، علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی
- بروجردی، مهرزاد (1378)، روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
- حاضری، علی­محمد (1377)، «فرایند بالندگی ایدئولوژی انقلاب اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهشی متین، شماره 1، صص 157-107.
- خبرنامه اتحاد جبهه ملی ایران، شماره 1، 20 بهمن 1356.
- خرمشاد، محمدباقر (1392)، «انقلاب اسلامی، بیداری اسلامی و تمدن نوین اسلامی»، راهبرد فرهنگ، شماره 23، صص 153-127.
- رنجبر دائمی، سیاوش(1396)، «از مهرآباد جنوبی تا دانشکده فنی» در اتابکی، تورج و ناصر مهاجر (بی تاریخ)(ویراستار)، راهی دیگر: در بودوباش چریک‌های فدایی خلق ایران، نشر نقطه، جلد دوم.
- رهدار، احمد (1386)، «شریعتی و روحانیت»، مجله حوزه، دوره 24، شماره 144-143، صص 297-218.
- در پاسخ به اتهامات اخیر رژیم(1352)، سازمان مجاهدین خلق ایران.
- سجادی، امیر (1393) «دموکراسی و اسلام سیاسی در خاورمیانه: مطالعه موردی اخوان­المسلمین مصر»، مطالعات سیاسی، شماره 25، صص 52-29.
- سنجابی، کریم (1983)، پروژه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد.
- شجاعی­زند، علیرضا (1382)، برهه انقلابی در ایران، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
- شریعتی، علی (1385)، مجموعه آثار 9، مذهب علیه مذهب، تهران: انتشارات چاپخش و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی.
- شریعتی، علی (1386)، مجموعه آثار 5، ما و اقبال، تهران: انتشارات الهام.
- شریعتی، علی (1387)، مجموعه آثار 22، مذهب علیه مذهب، تهران: انتشارات چاپخش.
- عظیمی دولت­آبادی، امیر، علی­رضا شجاعی­زند و سید احمد موثقی (1393)، «نقد رویکرد دمکراتیزاسیون و قرائت آن از تغییرات سیاسی جهان عرب»، مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال 3، شماره 9، صص 34-11.
- علم، اسدالله (1390)، یادداشت‌های علم، ویرایش علینقی عالیخانی، تهران: کتاب‌سرا، جلد 6
- مردم (ارگان مرکزی حزب توده ایران)، شماره 197، 1 بهمن 1356.
- نبوی، نگین (1397)، روشنفکران و دولت در ایران: سیاست، گفتار و تنگنای اصالت، ترجمه حسن فشارکی، تهران: انتشارات شیرازه کتاب ما.
- نوید (وابسته به حزب توده ایران)، شماره 2، 1 تیر 1355.
 
-      Abul-Magd, Z. (2017). Militarizing the nation: The army, business, and revolution in Egypt: Columbia University Press.
-      Arjomand, S. A. (1988). The turban for the crown: The Islamic revolution in Iran: Studies in Middle Eastern History.
-      Bayat, A. (1998). Revolution without movement, movement without revolution: Comparing Islamic activism in Iran and Egypt. Comparative studies in society and history, 40(1), 136-169.
-      Bayat, A. (2007). Making Islam democratic: Social movements and the post-Islamist turn: Stanford University Press.
-      Bayat, A. (2008). Is there a future for Islamist revolutions? Religion, Revolt, and Middle Eastern Modernity. Revolution in the Making of the Modern World: Social identities, globalization, and modernity, 96-112.
-      Bayat, A. (2013). Egypt and its unsettled Islamism. Post-Islamism: The changing faces of political Islam, 185-228.
-      Cleveland, W. L. & Bunton, M. (2016). A history of the modern Middle East: Hachette UK.
-      Dabashi, H. (2017). Theology of discontent: The ideological foundation of the Islamic Revolution in Iran: Routledge.
-      Della Porta, D. (2013). Political opportunity/political opportunity structure. The Wiley‐Blackwell Encyclopedia of Social and Political Movements.
-      Farhi, F. (1990). States and urban-based revolutions: Iran and Nicaragua: Univ of Illinois Pr.
-      Fischer, M. M. (2003). Iran: From religious dispute to revolution: Univ of Wisconsin Press.
-      Gholizadeh, S. & Hook, D. W. (2012). The discursive construction of the 1978–1979 Iranian Revolution in the speeches of Ayatollah Khomeini. Journal of Community & Applied Social Psychology, 22(2), 174-186.
-      Goldstone, J. A. (1980). Theories of revolution: The third generation. World Politics, 32(3), 425-453.
-      Goldstone, J. A. (2001). Toward a fourth generation of revolutionarytheory. Annual review of political science, 4(1), 139-187.
-      Goodwin, J. & Skocpol, T. (1989). Explaining revolutions in the contemporary Third World. Politics & Society, 17(4), 489-509.
-      Huntington, S. P. (1993). The third wave: Democratization in the late twentieth century (Vol. 4): University of Oklahoma press.
-      Ibrahim, S. E. (1996). The changing face of Egypt's Islamic activism.
-      Ismail, S. (2006). Rethinking Islamist politics: Culture, the state and Islamism: IB Tauris.
-      Jaraba, M. (2014). Why Did theEgyptian Muslim Brotherhood Year-Long Rule Fall? Zeitschrift für Politik, 61-80.
-      Keddie, N. R. (1983). Religion and politics in Iran: Shi'ism from quietism to revolution: Yale UP.
-      Koopmans, R. & Statham, P. (1999). Ethnicand Civic Conceptions of Nationhood and the Diferetial Success of the Extreme Right in Germany and Italy. How social movements matter, 10, 225.
-      Kurzman, C. (1996). Structural opportunity and perceived opportunity in social-movement theory: The Iranian revolution of 1979. American Sociological Review, 153-170.
-      Lust, E. Soltan, G. & Wichmann, J. (2016). Why Fear Explains the Failure of Egypt’s Revolution. Washington Post.
-      McAdam, D. McCarthy, J. D. Zald, M. N. & Mayer, N. Z. (1996). Comparative perspectives on social movements: Political opportunities, mobilizing structures, and cultural framings: Cambridge University Press.
-      McAdam, D. Tarrow, S. & Tilly, C. (2003). Dynamics of contention. Social Movement Studies, 2(1), 99-102.
-      Mirsepassi-Ashtiani, A. (1994). The crisis of secular politics and the rise of political Islam in Iran. social Text(38), 51-84.
-      Mirsepassi, A. (2010). Political Islam, Iran, and the enlightenment: philosophies of hope and despair: Cambridge University Press.
-      Mirsepassi, A. & Faraji, M. (2018). De-politicizing Westoxification: The Case of Bonyad Monthly. British Journal of Middle Eastern Studies, 45(3), 355-375.
-      Moaddel, M. (1993). Class, politics, and ideology in the Iranian revolution: Columbia University Press.
-      Moazami, B. (2009). The Islamizationof the Social Movements and the Revolution, 1963–1979. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 29(1), 47-62.
-      Nikazmerad, N. M. (1980). A chronological survey of the Iranian Revolution. Iranian Studies, 13(1-4), 327-368.
-      Parsa, M. (1989). Social origins of the Iranian revolution: Rutgers University Press.
-      Parsa, M. (2000). States, ideologies, and social revolutions: A comparative analysis of Iran, Nicaragua, and the Philippines: Cambridge University Press.
-      Pioppi, D. (2013). Playing with fire. The Muslim brotherhood and the Egyptian leviathan. The International Spectator, 48(4), 51-68.
-      Povey, T. (2016). Social movements in Egypt and Iran: Springer.
-      Rosefsky Wickham, C. (2013). The Muslim Brotherhood. Evolution of an Islamist Movement.
-      Roy, O. (1996). The failure of political Islam: Harvard University Press.
-      Roy, O. (2012). The transformation of the Arab world. Journal of democracy, 23(3), 5-18.
-      Schoch, C. Angell, J. Rougier, B. & Lacroix, S. (2016). Egypt's Revolutions: Politics, Religion, and Social Movements: Springer.
-      Shehata, D. (2012). Mapping Islamic Actors in Egypt. Netherlands-Flemish Institute in Cairo & al-Ahram Center for Political and Strategic Studies, 92-93.
-      Skocpol, T. (1982). Rentier state and Shi'a Islam inthe Iranian revolution. Theory and society, 11(3), 265-283.
-      Tarrow, S. (2010). The strategy of paired comparison: Toward a theory of practice. Comparative political studies, 43(2), 230-259.
-      Tilly, C. (1984). Big structures, large processes, huge comparisons: Russell Sage Foundation.
-      Trager, E. (2016). Arab Fall: How the Muslim Brotherhood Won and Lost Egypt in 891 Days: Georgetown University Press.
-      Wickham, C. R. (2015). The Muslim Brotherhood: evolution of an Islamist movement: Princeton University Press.
 
-      گنج‌بخش، امیرحسین (1991)، برنامه تاریخ شفاهی ایران، بنیاد مطالعات ایران.
https://fis-iran.org/fa/oralhistory
-      نهضت آزادی ایران الف (1362)، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران، اسناد نهضت آزادی ایران، جلد 9، دفتر2.
http://www.mizankhabar.net/asnad/bayanieh/54_57_j9b/54_47_j9b.htm                                                                   
-      نهضت آزادی ایران ب (1362)، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران، اسناد نهضت آزادی ایران، جلد 10.
http://www.mizankhabar.net/asnadhttp://www.mizankhabar.net/asnad/bayanieh/54x_57_j10/54x_57_1/54x_57_b1.h tm
 
جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام
دوره 8، شماره 16 - شماره پیاپی 16
فروردین 1399
صفحه 185-210

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 23 تیر 1398
  • تاریخ بازنگری: 08 شهریور 1398
  • تاریخ پذیرش: 31 شهریور 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار